mgr ALDONA KURZAWSKA
„Archeomalakologia?czyli drugie życie muszli”
czerwiec 2009

Niejednokrotnie ?leżakują? pod powierzchnią ziemi setki a nawet tysiące lat. Zdarza się, że są odnajdywane w zupełnie przypadkowych okolicznościach. Bywają też celowo poszukiwane, aby zaświadczyć o zamierzchłych epokach i ludzkich zwyczajach. Mowa o kopalnych muszlach mięczaków, które dzięki archeomalakologii zyskują swoiste – ?drugie życie?.

Niezwykle cenię sobie korespondencyjną znajomość z Panią mgr ALDONĄ KURZAWSKĄ, będącą reprezentantką tej niezwykle rzadkiej w Polsce specjalności naukowej.
Pani Aldona mimo przebiegającego równolegle do realizacji tego materiału zawodowego wyjazdu do holenderskiego Leiden, znalazła czas dla potrzeb ?CONCHY?.
Bardzo serdecznie dziękuję!

Pani mgr Aldona Kurzawska w latach 2000-2005 studiowała na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, na kierunku – Archeologia.
Zakończyła je pracą magisterską napisaną pod kierunkiem prof. Rafała Kolińskiego, pod tytułem: ?Wykorzystanie muszli na terenie południowego Lewantu w okresie Chalkolitu i we wczesnej Epoce Brązu I?.
Obecnie pracuje W Instytucie Archeologii i Etnologii PAN (oddział w Poznaniu), w Pracowni Archeobiologicznej, specjalizując się w analizie szczątków mięczaków ze stanowisk archeologicznych Polski i Bliskiego Wschodu. Pisze też doktorat na temat muszli Scaphopoda wykorzystywanych jako paciorki w Kulturze Natufijskiej (okres Epipaleolitu, południowy Lewant).

?CONCHA? :
Pani Aldono, archeomalakologia to stosunkowo nowa dziedzina archeologii.
Jak najprościej można zdefiniować genezę tej nauki?

ALDONA KURZAWSKA :
Archeomalakologia wyodrębniła się z archeozoologii zajmującej się badaniem szczątków zwierzęcych znajdywanych na stanowiskach archeologicznych. Muszle mięczaków należą do najczęściej odkrywanych szczątków zwierząt bezkręgowych w kontekstach archeologicznych.
Historia badań muszli mięczaków sięga XIX w., kiedy muszle stanowiły przede wszystkim okazy zbierane przez kolekcjonerów. Pionierem badań archeomalakologicznych był bez wątpienia Alfred S. Kennard (1870 – 1948), dzięki któremu badania nad mięczakami weszły w Wielkiej Brytanii do stałego programu badań uzupełniających i pomocniczych archeologii, na równi z palinologią, archeobotaniką, i osteologią. Po II wojnie światowej również w Czechosłowacji rozwinęły się na szeroką skalę badania malakologiczne w ramach analiz wszelkiego rodzaju osadów czwartorzędowych. Większość z nich związana była jednak ściśle z badaniami geologicznymi, przywiązując tym samym mniejszą wagę do usystematyzowanego podejścia do analizy materiału pozyskanego w trakcie prac archeologicznych z konkretnych kontekstów kulturowych.
Obecnie w ramach międzynarodowej organizacji zrzeszającej archeozoologów ICAZ (International Council for Archaeozoology) od 2002 roku działa grupa zajmująca się archeomalakologią (AMWG ? Archaeomalacology Working Group), dzięki której możliwa jest wymiana danych i informacji, dotyczących muszli mięczaków, znajdywanych na stanowiskach archeologicznych całego świata.

?CONCHA? :
Dowiedziałem się, że jest Pani jedynym w Polsce archeologiem zajmującym się badaniem muszli mięczaków w pradziejach. Skąd więc takie zamiłowanie?

ALDONA KURZAWSKA :
Moje zainteresowanie muszlami mięczaków z kontekstów archeologicznych jest dziełem przypadku. Jako studentka wyjechałam razem z ekspedycją niemiecką do Jordanii na wykopaliska. Na stanowisku odkryto mnóstwo ozdób z muszli, a ja szukałam dobrego tematu pracy magisterskiej. W rezultacie w 2005 roku powstała praca pt.: ?Wykorzystanie muszli na terenie południowego Lewantu w okresie Chalkolitu i we wczesnej Epoce Brązu I?.
I od tego momentu zajmuję się tematem muszli mięczaków znajdywanych na stanowiskach archeologicznych.

?CONCHA? :
Proszę powiedzieć, jak postrzega muszlę-znalezisko znawca archeomalakologii?

ALDONA KURZAWSKA :
Muszle mięczaków znajdywane na stanowiskach archeologicznych możemy podzielić na kilka kategorii. Każdą z nich charakteryzuje odmienne podejście badawcze:

1. Zabytki archeologiczne ? najczęściej są to wykonane z muszli ozdoby, narzędzia, przedmioty codziennego użytku; są to muszle przyniesione na stanowisko archeologiczne i często zmodyfikowane przez człowieka.
2. Szczątki pokonsumpcyjne ? na terenie Polski są to głównie muszle małży słodkowodnych z rodziny Unionidae lub muszle morskie ostryg czy omułków. Znajdywane w większych skupiskach o charakterze jam śmietniskowych stanowią śmietniska muszlowe.
3. Muszle jako materiał wykorzystywany przy produkcji ceramiki (jako domieszka oraz materiał, którym zdobiono ceramikę).
4. Naturalne akumulacje muszli mięczaków (ślimaków lądowych oraz małży i ślimaków słodkowodnych) w warstwach naturalnych i kulturowych stanowisk archeologicznych. Służą rekonstrukcji przeszłego środowiska naturalnego i mikroklimatu, gdyż odzwierciedlają zmiany środowiska i klimatu, jakie zachodziły na przestrzeni czasu.

?CONCHA? :
A na czym polega analiza muszli-zabytku odnalezionej na stanowisku archeologicznym?

ALDONA KURZAWSKA :
W dużym skrócie jest to:

1. Identyfikacja gatunkowa znaleziska, określenie pochodzenia (informacje z jakiego regionu i środowiska dany mięczak pochodzi).
2. Opis: zmierzenie muszli, opis cech charakterystycznych ? ewentualnych uszkodzeń, śladów pozostawionych przez człowieka, dających się zaobserwować zmian w strukturze, wyglądzie muszli itp.
3. Analiza kontekstu znaleziska.
4. Próba interpretacji, poszukiwanie analogii do znaleziska na innych stanowiskach archeologicznych.

?CONCHA? :
Prowadziła Pani badania spektakularnego znaleziska na Wyspie Spichrzów w Gdańsku. Czy może Pani przybliżyć charakter i wartość poznawcza tej pracy?

ALDONA KURZAWSKA :
W Gdańsku odkryto depozyt muszli ostryg z gatunku Ostrea edulis (139 połówek muszli) i omułków z gatunku Mytilus edulis (4 połówki muszli), datowany na XVIII wiek. Stanowią one szczątki pokonsumpcyjne, które podobnie jak i pozostałości kręgowców, zostały prawdopodobnie przywiezione na Wyspę Spichrzów z innych części miasta. Ostrygi i omułki znajdywane są na stanowiskach archeologicznych począwszy od okresu wczesnego średniowiecza i stanowiły ?delikates? sprowadzany do Polski z Europy Zachodniej. Zyskały znacznie na popularności w XVII wieku razem z innymi daniami modnej wówczas kuchni francuskiej. Do XVIII-to wiecznego Gdańska trafiły zapewne drogą morską z obszarów hodowli a zarazem głównych dostarczycieli owoców morza na rynki europejskie, czyli z Niderlandów, z Flandrii, Wysp Brytyjskich czy z Francji. Zgodnie z prawdą jest to jedno z wielu ciekawych znalezisk depozytów muszli. Biorąc jednak pod uwagę niewielką ilość badań archeomalakologicznych na terenie Polski, każde znalezisko muszli wydaje się być wyjątkowym. A mam nadzieję, że nagłaśnianie tego typu odkryć sprawi, że więcej materiałów muszlowych ze stanowisk archeologicznych będzie badanych.

Oto zdjęcie ostryg z gdańskiej Wyspy Spichrzów, którego autorką jest Pani Aldona

?CONCHA? :
Poza polskimi stanowiskami archeologicznymi badała Pani również szczątki mięczaków na Bliskim Wschodzie (Jordania, Izrael, Syria). Jakie wrażenia wyniosła Pani z tej pracy?

ALDONA KURZAWSKA :
Brałam udział jako studentka archeologii w badaniach wykopaliskowych na dwóch stanowiskach: Tall Hujayrat al-Ghuzlan w Jordanii i Tell Sabi Abyad w Syrii (było to niewątpliwie niesamowite przeżycie). Były to typowe badania archeologiczne mające na celu odkrycie warstw kulturowych z pozostałościami obiektów architektonicznych oraz materiałem archeologicznym. Muszle mięczaków oraz zabytki wykonane z muszli stanowiły jedynie niewielki ułamek tego materiału. Większy zbiór muszli został znaleziony na stanowisku w Jordanii, co nie jest niczym zaskakującym ze względu na bliskość Morza Czerwonego (stanowisko położone jest w rejonie miasta Akaba). Tak jak wspomniałam, na podstawie tego materiału napisałam pracę magisterską. Oprócz tego stanowiska badałam materiały malakologiczne z 14 stanowisk w Izraelu, Jordanii i Egipcie.

Fotograficzna pamiątka z wykopalisk w Syrii, w 2006 roku.

?CONCHA? :
Wiem, że pisze Pani pracę doktorską poświęconą „skorupkom” należącym do gromady Scaphopoda – wykorzystywanym…przedziwnie. Czy może Pani uchylić rąbka tajemnicy tego tematu?

ALDONA KURZAWSKA :
Przygotowywana przeze mnie praca doktorska dotyczy muszli z gromady Scaphopoda (łódkonogi) wykorzystywanych jako paciorki przez społeczności Kultury Natufijskiej (okres Epipaleolitu 12,500 – 9,500 p.n.e.) na terenie dzisiejszego Izraela, Palestyny, Jordanii, Libanu i Syrii. Na pojedynczych stanowiskach tej kultury odkryto niekiedy kilkaset tego typu paciorków, a wykonano z nich takie ozdoby jak: naszyjniki, diademy, pasy czy bransolety. Na stanowiskach Kultury Natufijskiej muszle innych gatunków wykorzystywane jako paciorki, pozostają w mniejszości. Ponadto w żadnym innym okresie prahistorii paciorki te nie występują w takich ilościach. Mam nadzieję, że chociaż w części moja praca odpowie na podstawowe pytania, skąd pozyskiwano muszle w tak ogromnych ilościach i jaka była ich funkcja i znaczenie społeczno-gospodarcze? Symboliczne? Magiczne?

Rekonstrukcja pochówku Kultury Natufijskiej. Na czaszce widoczne są paciorki z muszli Scaphopoda, („el-Wad Terrace”, Izrael).

?CONCHA? :
Na zakończenie pragnę serdecznie podziękować za zaangażowanie w powstanie tego artykułu i?jeszcze zaspokoić swoją ciekawość?Czy Specjalistka archeomalakologii tworzy prywatny zbiór kolekcjonerski?

ALDONA KURZAWSKA :
Moja kolekcja to zbiór różności. Muszle wchodzące w jej skład służą przede wszystkim celom porównawczym. Są to głównie okazy gatunków często znajdywanych na stanowiskach archeologicznych. W mojej kolekcji znajdują się ślimaki lądowe oraz małże i ślimaki słodkowodne z terenu Polski, Holandii i Izraela, a także – małże, ślimaki i łódkonogi z Morza Śródziemnego, Morza Czerwonego i Morza Północnego.

Oprócz muszli o wartości kolekcjonerskiej znajdują się również okazy uszkodzone, połamane, przedziurawione, pokryte przez pąkle itp., gdyż często tego typu okazy zbierał człowiek w przeszłości.